Kniepijn: ken de symptomen, oorzaken en hoe deze te voorkomen zijn.

Geschreven door Stannah

Dit artikel is op 25-02-2020 geactualisseerd

Iedereen die met (ernstige) knieklachten kampt weet hoe belemmerend pijn in de knie kan zijn. Ongeacht of deze door een knieblessure, artrose of zelfs door reumatoïde artritis zijn veroorzaakt . Dagelijkse activiteiten ondernemen zoals in en uit bad stappen, de trap gebruiken of 200 meter lopen om een boodschap te doen zijn dan een hele opgave.

Terwijl een knieblessure met de tijd kan verbeteren, zijn de meeste knieklachten veroorzaakt door artritis een degeneratief proces. Soms kan een knieblessure in een specifiek kniegewricht zelfs leiden tot een voortijdige manifestatie van osteoartritis.

Deze informatie komt wellicht niet als een verrassing! Het valt ook niet te ontkennen dat het menselijk lichaam met de tijd veroudert, maar dat betekent niet dat we op onze onafhankelijkheid of levenskwaliteit hoeven in te leveren.

Naarmate we ouder worden, beginnen we na te denken over zaken zoals artritus. Hoe gaan mensen om met knie pijn en de mobiliteitsproblemen die hieraan gekoppeld zijn? Wanneer je voor Stannah werkt word je blootgesteld aan inspirerende en mooie getuigschriften van onze klanten. Deze levensverhalen maken ons bewust van wat onze klanten die met kniepijn leven moeten doorstaan, en de enorme invloed hiervan op hun dagelijkse routine.

Wij vroegen ons af waarom wij mensen zo geneigd zijn om aan kniebeschadigingen en kniepijn te lijden. Dat is de vraag die wij in dit artikel gaan bekijken. En natuurlijk wat daaraan gedaan kan worden.

Wetenschappelijk gezien, en zoals Jennifer Ackerman in het National Geographic Magazine vermeld, is het antwoord op die vraag gerelateerd aan haar artikel “The Downside of Upright” ( in het Nederlands: het “Nadeel van Rechtop”).

Of in andere woorden: “We kunnen staan, lopen en rennen met gratie en uithoudingsvermogen, maar we lijden wel aan pijnlijke voeten en kniebeschadigingen. En we kunnen onze wervels draaien en draaien, maar de meeste van ons worden op een bepaald moment in ons leven geteisterd door rugproblemen.  

Kortom, in evolutionaire termen, het menselijk lichaam is door zijn zware belasting niet 100% geschikt om rechtop te staan.

Heeft u uw knie tijdens het sporten beschadigd? Heeft u pijn in de knie bij het buigen en strekken van uw knieën? Of gaat het om artrose van de knie? In alle gevallen hopen wij met dit artikel eventuele vragen of twijfels te kunnen beantwoorden. Wij hopen u inzicht te kunnen geven in het kniegewricht-degeneratieve proces, de anatomie van de knie en kijken we naar enkele preventieve maatregelen die u kunt nemen.

Wat is de functie van de knie?

Wat is de oorzaak van kniepijn?

Wat zijn de symptomen van Reumatoïde artritis (RA) in de knie?

Hoe is het om te leven met Artrose in de knie?

Hoe behandelt men ontsteking en stijfheid in de knieën?

Een traplift om de knieën te besparen.

Preventie is zorg.

Wat is de functie van de knie?

Volgens Jennifer Ackermen´s artikel “The Downside of Upright” (oftewel “Het nadeel van rechtop”), is het kniegewricht een “360 miljoen jaar oude structuur die prachtig ontworpen is om zijn taak te verrichten om lading tussen ledematen over te dragen. “ Echter, door rechtop te staan hebben wij meer spanning en druk op onze knieën, enkels en voeten geplaatst. In feite zijn kniegewrichten een van de meest verwonde gewrichten van het menselijk lichaam.

Dit klinkt wellicht schrikwekkend voor wie met kniepijn leeft, en met goede reden. In de meeste gevallen kunnen knieklachten of knieblessures resulteren in mobiliteitsbeperkingen. De knieën zijn juist bedoeld om het lichaam stabiliteit en flexibiliteit te bieden. Ook geven de knieën de mogelijkheid aan de benen om deze te buigen en strekken. Zowel flexibiliteit als stabiliteit zijn nodig als we willen staan, lopen, rennen, knielen, springen draaien of gewoon een normaal leven willen leiden.

Knieën werken echter niet alleen, er zijn andere onderdelen van het lichaam die de knieën helpen bij het uitoefenen van hun functies, zoals:

• Botten
• Kraakbeen
• Spieren
• Gewrichtsbanden
• Pezen

Wanneer één van de genoemde onderdelen beschadigd of gewond is, kan dit ernstige kniepijn veroorzaken.

Wat is de oorzaak van kniepijn?

Pijn bestaat voor een evolutionaire reden. Het is een signaal van onze hersenen, om ons te informeren dat er iets aan de hand is, en dat het onmiddellijke aandacht nodig heeft.

Momenteel ligt onze focus op wat de oorzaken van knieklachten zouden kunnen zijn. In feite, kunnen zowel mannen, vrouwen als kinderen knieklachten hebben. Het kan iedereen overkomen, op ieder moment van het leven. Echter komt dit vaker voor wanneer we ouder worden.

We kijken hieronder naar knieblessures die in ernstige knie pijn kunnen resulteren:

• Plotselinge bewegingen of draaiingen, verrekeningen en letsels aan de gewrichtsbanden en pezen die de kniestructuur verbinden en ondersteunen;
• Een gescheurde meniscus (rubberachtige C-vormige schijf die de knie als een kussen ondersteunt) ook wel meniscus letsel genoemd.
• Een breuk van de knieschijf (rond-driehoekig bot dat met het bovenbeen articuleert)
• Knieschijf ontwrichting
• Overmatig gebruik bij letsel of ontsteking, na herhalende of langdurige druk op de knie (traplopen, fietsen, joggen, springen) of na een operatie.

Atleten of individuen die voor hun werk zware belasting op de knieën moeten uitoefenen, hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van een knieblessure.

En dat is nog niet alles.

Er is geen zekerheid wanneer het aankomt op wat knie artritus veroorzaakt. De meeste onderzoekers geloven dat het een combinatie van verschillende factoren is:

• Spierzwakte
• Gewichtstoename (obesitas)
• Genetisch
• Gewrichtsletsel of herhalende spanning, druk
• Constante blootstelling aan kou
• Ouder worden

In feite kan knie artritus door verschillende condities worden veroorzaakt. Onder de voornaamste oorzaken zijn reumatoïde artritis (RA) en artrose (A) de meest voorkomende:

Wat is het verschil tussen reumatoïde artritis (RA) en osteoartritis (OA)?

• Knie Artrose komt voornamelijk voor op een oudere leeftijd en is vrijwel alomvattend. Dat wil zeggen dat onze knieën vroeger of later het zullen begeven. Het is een doorlopend slijtageproces, ook wel bekend als “degeneratieve gewrichtsaandoeningen”, waarbij het kraakbeen van het gewricht geleidelijk aan wordt afgebroken, deze wordt daarom dunner en zachter. Botafwijkingen verhogen het risico op artrose in de knie, aangezien de gewrichten dan al misvormd zijn en deze gebroken kraakbeen kan bevatten.
• Reumatoïde artritis is een veel voorkomende auto-immuunziekte die zich manifesteert als aanhoudende ontstekingsartritis. Meestal worden de gewrichten symmetrisch beïnvloedt, wat resulteert in gewrichtsschade en systemische reacties. Knieartritis is een ontsteking die optreedt in de kniearticulatie. Deze ontsteking door Reumatoïde artritis veroorzaakt, kan het kraakbeen en het bot om het kniegewricht geleidelijk aan vernietigen.

Alhoewel deze twee condities verschillende soorten artritis zijn, hebben ze soortgelijke kenmerken, maar er zijn wel verschillen tussen hun symptomen. Laten we hier eens naar kijken:

• Reumatoïde artritis beïnvloedt de gewrichten en omliggende spieren, terwijl artrose alleen de gewrichten beïnvloedt.
• Reumatoïde artritis wordt genetisch doorgegeven en kan zich tijdens ieder moment van iemands leven manifesteren, terwijl artrose meestal mensen in een later stadia van het leven raakt.
• Reumatoïde artritis wordt snel en geleidelijk erger, terwijl artrose een langzamer degeneratief proces heeft.
• Reumatoïde artritis is ernstiger dan artrose.

Wat zijn de symptomen van Reumatoïde artritis (RA) in de knie?

Het opsporen van Reumatoïde artritis in een vroeg stadium kan uitdagend zijn, wat zijn de symptomen waar we ons bewust van moeten zijn?

Symptomen kunnen vooral in de ochtend of na een lange periode van inactiviteit aanwezig zijn, zoals:

• Gewrichtsstijfheid in de morgen: terwijl gewrichtsstijfheid van reumatoïde artritis een half uur later al gedaald kan zijn, kan gewrichtsstijfheid van artrose veel langer aanhouden, mogelijk zelfs voor een groot gedeelte van de dag.
• Het kraakbeen in de knie begint af te breken, waardoor de botten in de knie bij het lopen tegen elkaar aanwrijven.
• Zwellingen veroorzaakt doordat er vloeistof rondom de gewrichten vormt, dit gebeurt meestal bij de polsen, handen, vingers en kniegewrichten, en gaat gepaard met hand en polsklachten.
• Zelfde gewrichten aangetast aan beide kanten van uw lichaam.
• Harde knobbels onder de huid (reumatoïde knobbeltjes).
• Voortdurende vermoeidheid en lage koorts.
• Gebrek aan eetlust.

Indien het enige wat u voelt een soort van krakkend gevoel in de knieën is elke keer dat u gaat zitten of opstaat, dan moet u weten dat dit bij heel veel mensen gebeurd. De New York Times wijdde een heel artikel aan het onderwerp van krakende knieën. Wie heeft dat nog nooit gevoeld? Toch moeten we in staat kunnen zijn om onderscheid te maken wanneer het gaat om een normaal krakend gevoel of om de eerste tekenen van artritis.

Bij artritis kunt u stijfheid ervaren en gezwollen knieën voelen, ook zal de pijn na een hoge impactoefening toenemen. Het is zeer aannemelijk dat u niet meer in staat zult zijn om uw knieën zo gemakkelijk te bewegen als dat u eerst kon, en uiteraard zult u een krakkend gevoel in uw knieën voelen.

Stannah is een stapje verder gegaan door een directe fysieke ervaring te creëren die verschillende reumatische aandoeningen kan simuleren. Op deze manier hopen wij onze trapliften zo goed mogelijk te kunnen ontwerpen naar de werkelijke behoeftes van onze klanten. Er is geen betere manier om de symptomen van reumatoïde artritis te begrijpen dan door deze zelf te voelen. Dit speciaal ontworpen “artritis pak” is samengesteld uit verschillen riemen die kiezelstenen bevatten om het ongemak, de pijn en het krakende gevoel in de gewrichten te simuleren. Het blijkt dat knieën en handen de meest pijnlijke plekken zijn en de meeste lichamelijke beperking als resultaat hebben.

Hoe is het om te leven met artrose in de knie?

Naarmate we ouder worden, is het normaal dat onze gewrichten minder flexibel zijn. Oud worden is geen pijnloos proces. Als u niet zeker weet wat artrose (A) is, is het wellicht een goed idee om op de hoogte te zijn van de oorzaken en symptomen.

De oorzaak van artrose (A) is nog niet helemaal duidelijk. Het lijkt een erfelijke factor te hebben en het is een conditie die zich meestal op een oudere leeftijd ontpopt. Vrouwen boven de 50 hebben meer kans op artrose dan mannen, en de eerste symptomen kunnen zich al tussen de 40 en 50 manifesteren en geleidelijk aan verslechteren.

De meest voorkomende aandoening van artrose is slijtage van het kraakbeen. Het kraakbeen bedekt het uiteinden van de botten zodat deze soepel ten opzichte van elkaar kunnen bewegen. Echter, als u artrose heeft, begint dit gewrichtskraakbeen geleidelijk aan te verslechteren waardoor het dunner wordt.

Een gezonde knie zal pijnloos buigen en strekken, dit komt door het zachte en sponsachtige weefsel dat de uiteinden van de botten in de knie bedekt en beschermt.

In de meeste gevallen, kan artrose zelfs problemen met mobiliteit veroorzaken en kunnen de meest eenvoudige taken erg moeilijk worden, zoals dingen naar boven en naar beneden brengen op een trap zonder handgreep.

Alhoewel lichaamsbeweging niet de oorzaak van artrose is, kan een letsel dat tijdens het sporten is opgedaan of ten gevolge van een ongeluk leiden tot een artrotische aandoening.

Verschillende factoren zijn bepalend voor de aanzet van artrose:

• Leeftijd: het vermogen van het kraakbeen om zichzelf te repareren zal met de jaren verminderen.
• Erfelijk: sommige genen zijn geassocieerd aan artrose. Het hebben van gebogen benen /en vermoeid gewrichtskraakbeen kunnen het risico op deze ziekte vergroten.
• Gewicht: hoe meer u weegt, hoe meer druk er op uw knieën en gewrichten zal worden uitgeoefend. Overgewicht is vooral bij de progressie van knieartrose een sterke risicofactor.
• Blessure:Een eerdere knieblessure, die bijvoorbeeld tijdens het sporten is veroorzaakt, kan in de toekomst tot artrose leiden.
• Overmatig gebruik: Mensen die veel knielen of buigen, zware voorwerpen tillen of veel lopen als onderdeel van hun werk, zijn kwetsbaarder voor kniebeschadigingen of slijtage. Hierdoor vergroot hun kans om op latere leeftijd artrose te ontwikkelen.
• Andere ziektes: bijvoorbeeld mensen die aan Lupos of aan de ziekte van Lyme lijden hebben een grotere kans om artrose te ontwikkelen.

Hoe behandelt men een ontsteking of stijfheid in de knieën?

Alhoewel er geen genezing voor reumatoïde artritis (RA) en artrose (A) is, zijn er wel behandelingen die de pijn van een ontstoken gewricht kunnen verlichten. Vroege en agressieve behandelingen zijn van groot belang voor het vertragen of stoppen van artritis. Als u in de eerste fase van één van deze aandoeningen bent, dan dient u zich te richten op het voorkomen van gewrichtsbeschadiging door deze zo lang mogelijk te besparen.

Indien de pijn ondragelijk is, kan uw dokter medicijnen zoals ontstekingsremmende pijnstillers voorschrijven. Meestal kan het gebruik van pijnstillers of steroïden injecties op het getroffen gebied onmiddellijk verlichting geven. Echter, vanwege alle bijeffecten moet u wel weten dat er alternatieven zijn:

• Het smeren van ontstekingsremmende crème op de knieën om zo pijn en zwelling tegen te gaan;
• Een fysiotherapeut kan u bepaalde oefeningen leren die helpen om het bewegingsbereik van de spieren rondom de knie te versterken, zonder meer schade te veroorzaken. Bijvoorbeeld een combinatie van  spier-, aerobe-, en functionele training.

Voor de behandeling van heup- of knieartrose zal de (geriatrie)fysiotherapeut waarschijnlijk oefentherapie aanbevelen. Oefentherapie is het aanleren van gezond beweeggedrag. Naast deze behandeling kan de (geriatrie)fysiotherapeut o.a. ook de volgende vormen van therapie aanbieden:

• Massage
• Thermotherapie (warmte- en koudetherapie)
• Taping

Aan de andere kant, als de pijn draaglijk is, maar toch uw dagelijkse routine beïnvloedt, dan kan uw arts u enkele veranderingen in uw levensstijl aanraden om de gewrichten te beschermen en de afbraak van het kraakbeen te vertragen. Lees hier het pad naar een gezondere levensstijl:

• Minimale impactoefening: wandelen, zwemmen en water aerobics zijn de beste opties. Denk hierbij om geschikte schoenen te gebruiken die de druk op de knieën tijdens het wandelen verlichten en voorkomende dat uw knieën in een verkeerde stand komen te staan. Ook is het altijd raadzaam om even te pauzeren wanneer een pijnscheut opkomt.
• Train uw quadriceps:altijd met minimale impactoefeningen. De versterking van de heupspieren zal de bewegingscapaciteit vergroten en pijn in de knie doen verlichten.
• Een spalk kan gewrichts-en bot ondersteuning bieden en zodoende pijn en ongemak verminderen.
• Neem glucosamine supplementen om milde symptomen te verlichten. Glucosamine is een chemisch stofje die van nature in het kraakbeen voorkomt, het wordt aangenomen dat het innemen hiervan kan helpen bij het opbouwen van nieuw kraakbeen.
• Voedingspatroon: alhoewel er geen specifiek eetpatroon voor deze aandoening is, vinden de meeste mensen dat symptomen en ontstekingen verslechteren door voedingsmiddelen die een hoog vet en zuivel gehalte hebben. Aan de andere kant vinden ze verlichting bij een regelmatige inname van omega-3 vetzuren, zoals zalm, tofu en walnoten.
• Mediteraan voedingspatroon, rijk aan fruit, groente, graanproducten en olijfolie kunnen ook lichamelijke functies en vitaliteit verbeteren.
• Verlies overmatig lichaamsgewicht:indien u te zwaar bent, dan kan de artrose van de knie erger worden. Een paar kilo verliezen kan al het verschil maken met betrekking tot de hoeveelheid zware belasting op de knie. Het is daarom belangrijk om uw gewicht zo dicht mogelijk bij wat bij uw lengte en leeftijd past te houden.
• Spaar uw knie wanneer deze pijn doet.
• Acupuncture: het wordt al meer dan 3000 jaar beoefend en wordt geacht pijn te verlichten door de vrijlating van neuro chemische stoffen door bepaalde delen van het lichaam te stimuleren.
• Dry Needling therapie: wordt gebruikt wanneer de kniepijn gerelateerd is aan spierklachten. Bij dry needling worden spierknopen in de spier aangeprikt met een naald met als doel de spier zo snel mogelijk te doen ontspannen.
• Vitamine D: Onderzoek suggereert dat vrouwen in het noordoosten van de VS meer risico lopen op RA dan in de zuidelijke regio’s. Gebrek aan zon kan een vitamine D te kort veroorzaken. Een tekort aan vitamine D wordt gelinkt aan andere Auto-immuunziekten. Wees wel extra op uw hoede en gebruik altijd een hoge zonnefactor.

Uit onderzoek blijkt dat mensen die snel voor artrose of reumatoïde artritis behandeld worden, zich sneller en vaker beter voelen en meer kans hebben op een actief leven. Ook hebben ze minder kans op het soort gewrichtsschade dat leidt tot gewrichtschirurgie of gewrichtsvervanging.

Echter, indien de hierboven genoemde veranderingen in uw levensstijl niet werken, dan kan een operatie een definitieve optie zijn. De 3 meest voorkomende ingrepen zijn:

• Artroscopie: Verwijdering van losse stukken kraakbeen om het kraakbeenoppervlak te verzachten. Afhankelijk van hoe gevorderd de artrose is, hoe minder effectief deze procedure is.
• Osteotomie: houdt in dat een gedeelte van het bot dichtbij de knie wordt weggesneden om de spanning op de knie te verlichten.
• Knie vervanging: Dit kan een gedeeltelijke vervanging van de geblesseerde delen zijn of een totale vervanging van de knie door een articulaire prothese.

Na een knieoperatie kan het herstelproces tussen de zes weken en meer dan twaalf weken duren. In de tussentijd moeten patiënten uiterst voorzichtig zijn tijdens deze kritieke herstel weken omdat de geringste inspanning of belasting op de knie kan leiden tot ernstige complicaties.

Hoewel sommige mensen die aan een van deze aandoeningen lijden, gezondheidscomplicaties kunnen ontwikkelen, kunnen veel van hen vermeden worden door een gezonde levensstijl en een preventieve aanpak te handhaven, gericht op symptoombeheersing.

Preventieve maatregelen worden vaak onderschat, maar Stannah benadrukt het belang van preventieve maatregelen om de ontwikkeling van deze schijnbare onvermijdelijke aandoening te vertragen. Daarnaast maken deze maatregelen het leven vaak een stuk aangenamer.

Een traplift om uw knieën te besparen

Indien u vatbaar bent om aan kniegewricht beschadiging en knie pijn te lijden, wees dan extra voorzichtig met elke activiteit die druk op uw kniegewrichten legt, zoals zware gewichten tillen of de trap gebruiken met iets zwaars in uw handen. Wij horen vaak van onze klanten dat het gebruik van de trap de eerste activiteit is waarbij de knieën pijn beginnen te doen.

Waarom doen de knieën pijn bij het op en af lopen van de trap?

Vaak doen de knieën pijn bij het op en af lopen van de trap. We hebben in dit artikel kunnen bekijken waarom dit gebeurt. Het is daarom zo belangrijk dat we onze knieën en energie voor belangrijke activiteiten gebruiken en niet voor de trap. Wanneer we onze knieën besparen kunnen we actief kniegewricht blessures vertragen of terugdraaien.

Hulpmiddelen, zoals wandelstokken, geschikt schoeisel en trapliften hebben bescheiden voordelen, maar kunnen verlichting bieden, aangezien uw knieën van constante spanning worden bespaard. Vergeet niet dat wanneer u uw knieën bespaart, u ook de eventuele operaties uit de weg gaat en uw zelfstandigheid langer kunt behouden waardoor u langer zelfstandig thuis kunt blijven wonen.

Het belang van actief zijn kan niet onderschat worden, maar als het neerkomt op dagelijkse routines, zoals dingen op en af de trap dragen, kan dit meer schaden dan voordeel brengen, waardoor kniegewrichtsproblemen verslechten of resulteren in ernstige kraakbeenafbraak.

Daarom, voor diegenen die actief zijn, maar toch moeite hebben om de trap in hun huis te gebruiken, kan een traplift als een perfecte, complimenterende en preventieve optie uitkomst bieden.

Stannah heeft recentelijk een onderzoek in diverse Europese landen en op de Amerikaanse markt afgenomen om de motivatie tot het aanschaffen van een traplift te onderzoeken. Dit onderzoek heeft aangetoond dat gewrichtspijn een van de belangrijkste oorzaken van mobiliteitsproblemen is.

• 50 % van onze traplift gebruikers hebben kniegewrichtsproblemen;
• 61% van onze potentiële gebruikers hebben kniegewrichtsproblemen.

In feite, hebben 50% van de traplift gebruikers een gewrichtsprobleem en 61% van de potentiele gebruikers hebben ook knie/gewrichtsproblemen gerapporteerd.

Dit bewijst dat knieproblemen bijzonder vaak aanwezig zijn en lichamelijke beperkingen veroorzaken waardoor traplopen moeilijker wordt en zelfs gevaarlijk kan zijn.

Hoewel de symptomen van reumatoïde artritis en artrose onvermogen kunnen creëren, kunt u er toch voor kiezen om thuis te blijven wonen. Met een traplift hoeft u zich geen zorgen te maken over hoe u zonder hulp de trap kunt gebruiken.

Preventie is zorg

Voorkomen is beter dan genezen. Vooral wanneer er geen genezing is, zoals het geval is van reumatoïde artritis (RA) en artrose (A).

Meer dan de helft van de potentiële gebruikers beschouwen trapliften als een technische oplossing die een daadwerkelijk voordeel in het dagelijks leven biedt. Wij proberen te benadrukken dat preventie voorop moet staan. Ook willen wij onze klanten nuttige en leerzame informatie verstrekken. Een traplift worden beschouwd als een preventieve maatregel of als de oplossing.

Bij Stannah bekommeren wij ons echt over onze klanten en begrijpen we de moeilijkheid die onze klanten ondervinden bij het gebruiken van de trap. Empathisch vermogen is cruciaal bij het ontwikkelen van een beter begrip van de behoeften. Dit soort empathie is belangrijk bij het ontwerpen van de beste producten voor onze klanten. En hoewel de technische aspecten belangrijk zijn, besteden wij ook een aanzienlijke hoeveelheid tijd aan het bestuderen van literatuur over de mobiliteit van ouderen en mensen met een beperking of ziekte, zodat wij onze klanten beter kunnen begrijpen en wij ons beter met hun kunnen identificeren.

Dus, indien een dierbare; een vriend of een collega last van kniepijn heeft, kunt u zich nu inbeelden dat hij/zij voor obstakels en keuze staat. Wij moeten echter begrijpen dat het zeer stressvol kan zijn om deze conditie en hun fysieke beperkingen te aanvaren. Afgezien van de pijn kan het onvermogen om vrij in hun huis te bewegen een gevoel van hopeloosheid en verlies van controle (en zelfs depressie) creëren.

Hoewel er geen definitieve oplossing voor de meeste knieklachten bestaat, kan een traplift wel slijtage en schade van het kniegewricht voorkomen.

Hopelijk heeft dit blog artikel uw begrip over kniegewrichtsproblemen vergroot. Betere behandelingen en definitieve oplossingen zouden geweldig zijn, maar begrip en empathie is altijd een goede start op het pad naar preventie.