Dag van de ouderen: de rol van ouderen door de geschiedenis heen

Geschreven door Stannah

Hoe is de rol van ouderen veranderd en wat zijn de nieuwe uitdagingen voor een steeds ouder wordende samenleving?

De rol van ouderen door de geschiedenis heen

“De uitdaging die wij vandaag aan gaan, is om een wereld op te bouwen die net zo goed inspeelt op de behoeftes van zeer oude mensen als op die van zeer jonge mensen”

Laura L. Carstensen
Dr. Hoogleraar psychologie en directeur-oprichter van het Stanford center voor levensduur

Zowel in Westerse als in Oosterse samenlevingen stijgt het aantal ouderen enorm. We beschikken echter niet over de mogelijkheden om 25 of zelfs 30 jaar vrije tijd te kunnen hebben. Dit vormt een uitdaging voor onze huidige maatschappelijke structuur. De manier waarop we ons hieraan zullen aanpassen zal de rol van ouderen nu en in de komende jaren zeker beïnvloeden.

Hoe wij onze tijd kunnen vullen wanneer men gepensioneerd is, is één kant van de kwestie, maar er zijn ook andere zorgen. U heeft wellicht al een keer in de media vernomen dat de steeds ouder wordende bevolking ervoor gaat zorgen dat ons zorgstelsel failliet zal gaan, of hoe ons pensioenstelsel onder de druk van een vergrijzende bevolking zal instorten.

Hoewel deze scenario’s ontmoedigend klinken, moeten we wel samenwerken aan een positiever perspectief. Met dat in het achterhoofd kwamen wij bij het onderzoek van Laura Carstensen terecht, een specialist op het gebied van veroudering. Carstensen stelt dat de kansen op sociale en wetenschappelijke verbeteringen nabij zijn. Zodat wij de leefomgeving van een vergrijzende bevolking kunnen herstellen, en zo ook de rol die ouderen in de samenleving spelen kunnen heroverwegen. In haar eigen woorden:

“Wanneer een groot deel van de verouderde bevolking goed geïnformeerd, relatief gezond enemotioneel stabiel is, dan is dat een goede bron.”

Om een beter begrip te hebben van hoe de rol van ouderen in onze samenleving ten goede kan veranderen, is het belangrijk om te begrijpen waar we vandaan komen en waar we naartoe willen. Laten we eens kijken naar de verschillende rollen die ouderen in de geschiedenis hebben gespeeld, en zodoende een beter beeld ontwikkelen van de weg naar een leeftijd-inclusieve maatschappij.

• Wat is de definitie van een oudere burger?
• Hoe is de rol van ouderen door de jaren heen veranderd?
• Welke rol spelen oudere volwassenen tegenwoordig in de samenleving?
• Zijn wij onderweg naar een maatschappij die leeftijd-inclusief is?

Wat is de definitie van een oudere burger?

Foto door Cristian Newman, Yuriria, Mexico

Mensen hebben altijd de neiging gehad om elkaar in categorieën te plaatsen. In feite doen wij dit al sinds het begin van de beschaving.  Dus, wanneer iemand de leeftijd van 65 jaar bereikt, wordt hij/zij ingedeeld in de categorie: oudere burger, zelfs wanneer hij/zij zichzelf niet als bejaard of senior ziet. Dit gebeurt uiteraard om praktische redenen, het is daarom niet zozeer een definitief biologisch stadium, maar eerder een sociale constructie.

Bovendien kan de chronologische leeftijd die door “ouderdom” wordt aangeduid zowel cultureel als historisch variëren. Helaas bestaat er altijd nog een stigma geassocieerd met “ouderen” en “ ouderdom” en daarom voelen verschillende culturen over de hele wereld de noodzaak om eufemismen te vinden zoals;

• Senioren
• Oudere burgers (veel gebruikt in de VS en in GB: Senior citizens)
• Oudere volwassenen (in de sociale wetenschappen)
• Ouderlingen, en oudsten (in veel culturen – inclusief de culturen van inheemse volken)
• De herfst van het leven
• De avond des levens
• De winter van het leven
• De Gouden jaren

Sommige van deze termen kunnen als betuttelend overkomen, en veel mensen willen helemaal niet als ouderen of senioren worden aangesproken. In plaats daarvan zouden ze eerder gewoon “oud” worden genoemd en geconfronteerd worden met het feit dat ze niet meer zo jong zijn als dat ze ooit waren. Anderen zien de term “oud” weer als iets dat gebukt gaat onder negatieve connotaties en weigeren dat soort categorisering. Het is hoe dan ook een gevoelige kwestie.

Hoe is de rol van ouderen door de jaren heen veranderd?

“Genetisch gezien zijn we niet slimmer of steviger dan onze bloedverwanten 10.000 jaar geleden. Toch zijn we in de praktijk biologisch gezien fitter dan onze overgrootouders.”Laura L. Carstensen

Onbekend (Pexels)

Waar komen wij vandaan? En hoe is de rol van ouderen door de jaren heen veranderd? Historisch gezien zijn er vaak verrassende en droevige feiten over het ouderdom. Biologisch gezien was de levensverwachting vóór de 20e eeuw vaak minder dan 60 jaar. Niemand verwachte dan ook het soort levensduur dat wij vandaag de dag zien. Vanuit sociologisch oogpunt is er altijd enige dubbelzinnigheid geweest over ouderdom. Ouderdom kan gezien worden als een bron van wijsheid en prestige, maar ook als een stadium van verval en een bron van lijden.

De oudheid

Hoewel sommige sterke en gezonde mensen hun 70^ste levensjaar konden bereiken, stierven de meesten van hen voor hun 50^e  verjaardag. Diegene die in de veertig kwamen werden met respect behandeld, terwijl andere die zwakker waren als een last beschouwd werden, genegeerd en zelfs gedood.  In de oudheid werd de categorie “oud” niet op basis van leeftijd toegepast, maar op het verlies aan vermogen om nuttige taken uit te kunnen voeren.

Klassieke Griekse en Romeinse culturen

Ouderdom werd gezien als een fase van achteruitgang en verval, terwijl schoonheid, kracht en jeugd bovenal gewaardeerd werden. Zo hielden de inwoners van Athene in de tijd van Aristoteles bijvoorbeeld niet van oude mensen en kwamen vaak in opstand tegen hen.

Middeleeuwen en renaissance

Geen van deze tijdperken was een “gouden periode voor ouderen”, er was vaak een antagonistische benadering ten opzichte van de oudere bevolking. Ouderdom werd dikwijls afgeschilderd als een wreed of zwak stadium van het leven. Ouderen werden “gerespecteerd of veracht, geëerd of ter dood gebracht”, afhankelijk van de omstandigheden.

Sommige 16de-eeuwse Utopianen, zoals Thomas More en Antonio de Guevara, begonnen zich echter een wereld voor te stellen waarin ouderen konden kiezen tussen een leven in vernedering of een waardig sterven. In deze tijdsperiode was ouder worden dan 65 jaar een zeer zeldzame prestatie.

Oosters denken: Confucianisme

Vanuit een oosters perspectief, en onder invloed van het confucianisme, zien we een meer collectieve benadering, waarbij de waarde van familie, ouderen en traditionele leeftijdshiërarchieën, wellicht belangrijker lijken.

Mediterrane en Latijnse cultuur

Dit is nog een cultuur die de oudere generaties koesterde, en belangrijk vond. Ouderen hielpen vaak bij de verzorging van de jongeren, terwijl de kostwinners buitenshuis werkten om brood op de plak te brengen. Ouderen bleven dus goed geïntegreerd in de samenleving tijdens hun laatste levensfasen.

Moderne tijd

Dankzij de vele verbeteringen door de eeuwen heen is de levensverwachting voor mannen nu ongeveer 79 jaar en voor vrouwen 83 jaar. Maar in moderne westerse culturen is de sociale status van senioren achteruitgegaan. Omdat ouderen langer leven, voelen zij zich vaak ontheemd door financiële beperkingen of door een gebrek aan zelfstandigheid. Velen worden gedwongen om naar leefgemeenschappen voor gepensioneerden, begeleid wonen en verzorgingstehuizen te verhuizen. Sommigen omschrijven dit fenomeen zelfs als “ageisme” oftewel discriminatie naar leeftijd. Georges Minois stelt dat ” jongeren altijd en overal de voorkeur gekregen hebben boven ouderen”. De moderne westerse cultuur staat bekend om zijn individualistische focus op “jeugd, zelfredzaamheid en individualisme”. Als gevolg daarvan hebben de Verenigde Naties in 2011 een mensenrechtenverdrag voorgesteld dat specifiek ouderen zou beschermen. Het is een feit dat de gezinsdynamiek drastisch veranderd is, met meer grootouders dan kinderen.

Zoals Laura Carstensen zegt, “die piramide, die altijd de leeftijdsverdeling in de bevolking vertegenwoordigd heeft, met veel jonge mensen aan de onderkant, en een piepklein plukje oudere mensen die het gelukt is om tot een hoge leeftijd te komen, is omgevormd tot een rechthoek“.

Uit: Laura Carstensen Ted’s lezing bij TED’s Talk:

De rechthoek of kubusvorm betekent dat voor het eerst in de geschiedenis van het menselijk ras de meeste baby’s die geboren zijn in ontwikkelde landen de kans krijgen om oud te worden.

Verenigde Naties, Wereldbevolkingsvooruitzichten, gemiddelde-variantvoorspelling

Laura Carstensen stelt ook dat de stijging van de levensverwachting niet heeft plaatsgevonden omdat wij tegenwoordig sterker zijn dan onze voorouders, maar omdat cultuur, wetenschap en technologie een sleutelrol hebben gespeeld in het verbeteren van gezondheid en welzijn.

Welke rol spelen oudere volwassenen tegenwoordig in de samenleving?

“De 20ste eeuw kende twee ingrijpende veranderingen in delen van de wereld waar mensen goed opgeleid zijn en wetenschap en technologie tot bloei komen…”Laura L. Carstensen

Foto door Cristina Gottardi, on Unsplash. Ouder koppel in Siena, Italië

De perspectieven wat betreft de oudere bevolking veranderen constant, waarbij de behandeling en het respect variëren van cultuur tot cultuur en zich in verschillende tijdperken hebben ontwikkelen. Zowel in West- als in Oost-Europese landen kunnen sommige sectoren van de samenleving ouderen verwerpen, alsof het slechts een lijst van zorgbehoeften betreft.

Maar hun grijze haren en stijve gewrichten weerhouden hen er niet van om de onmiskenbare rotsvaste fundamenten van onze samenleving te vormen. Als we bereid zijn om te luisteren en te leren, is het gemakkelijk om te zien dat hun belang voorbijgaat aan het babysitten van de kleinkinderen, verhalen vertellen, koken en voeden.

Hun lichamen kunnen dan wat zwakker zijn, maar ze hebben een immense oceaan aan ervaring en wijsheid die voor de jongere generaties als een soort van baken kan dienen. Ook spelen zij een sleutelrol bij het doorgeven van culturele waarden aan jongeren en het behouden van tradities, aangezien zij de bewakers zijn van een rijk cultureel erfgoed.

Gelukkig zijn de tijden aan het veranderen en worden nieuwere generaties in een andere omgeving opgevoed, met als doel de oudere generaties te beschermen. Toch is het belangrijk om aan te geven dat er mensen met allerlei culturele achtergronden zijn die uit liefde, respect en een sterk plichtsgevoel bereid zijn om voor hun oude ouders te zorgen. Maar er is zeker veel dat wij van elkaar kunnen leren.

Zijn wij onderweg naar een leeftijd-inclusieve maatschappij?

Christopher, op Unsplash

Hoewel er volgens de Guardian in ontwikkelde landen nog steeds een aanzienlijk aantal ouderen in armoede leeft, is er de afgelopen twintig jaar veel moeite gedaan om de armoede onder gepensioneerden terug te dringen.

In plaats van ons te concentreren op een ontmoedigende visie van de gevolgen van de bevolkingsvergrijzing, zou het helpen als we voor een evenwichtiger aanpak zouden kiezen. Voor de uitvoering van nieuwe beleidsoplossingen die een antwoord bieden op de echte uitdagingen, zoals:

• Hoe kunnen wij ervoor zorgen dat oudere volwassenen de steun krijgen die ze nodig hebben om hun huizen aan te passen en zo lang mogelijk zelfstandig thuis te kunnen blijven wonen?
• Hoe kunnen we ervoor zorgen dat degenen die voor oudere volwassenen zorgen, de ondersteuning en training krijgen die ze nodig hebben?
• Hoe bieden wij steun aan gemeenschappen om die zo leeftijdsvriendelijk mogelijk te maken, en senioren in staat te stellen hun bijdrage aan de samenleving te blijven leveren en tegelijkertijd de beste levenskwaliteit te kunnen bieden?

Er zijn wereldwijd voorbeelden van verschillende beleidsvormen die bedoeld zijn om ouderen beter te laten integreren in een steeds veranderende en snelle samenleving. Het toegankelijker maken van een seniorenvriendelijke omgeving zou voor elke overheid een prioriteit moeten zijn, vooral wanneer het gaat om het aanbieden van een veilige omgeving om te kunnen wandelen, fietsen en het gebruiken van het openbaar vervoer.

Zo hebben ouderen in Singapore bijvoorbeeld een kaart die ze kunnen swipen bij het oversteken en zo de verkeerslichten doen vertragen, zodat ze genoeg tijd hebben om de straat over te steken (bron: The Guardian).

Ook zijn wij van mening dat zorg moet worden uitgebreid tot seniorenwoningen, door de nodige ondersteuning te bieden voor mobiliteitsaanpassingen, en er zo voor te zorgen dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen met een leeftijdsvriendelijke gemeenschap om hen heen.

Bovendien wordt intellectuele participatie in het leven en in de maatschappij, die ooit beperkt was tot een kleine deel van het menselijk leven, steeds langer. Hopelijk gaan ook wij richting de waardering van de levenservaring die senioren hebben, zoals de ouderlingen in Japan en de Aboriginals in Australië al duizenden jaren worden vereerd vanwege hun wijsheid.

Tot slot mogen wij zeker niet twijfelen aan de bijdragen van ouderen aan onze samenleving, niet als groep en niet als individu.

U vindt de volgende artikelen misschien ook interessant:

Thuis ouder worden: Wat te doen wanneer de trap een probleem wordt.